Perspektywa ucznia, szkoły, samorządu i ogólnopolska dla budowania warunków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania wolontariatu w szkołach. Materiał przedstawiający przykłady rozwiązań z m.st. Warszawy.
Rozważania, dyskusje i na temat zasadności przyznawania tzw. „punktów za wolontariat” w szkołach są obecne od lat. Wiele osób i środowisk ugruntowało już swoje opinie. Z biegiem lat także sam system „punktów” osadził się w polskich szkołach. Czy trzeba go reformować? Odpowiedź na to pytanie nie jest możliwa, ponieważ w obecnym stanie nie da się jednoznacznie tego systemu ocenić. Należałoby najpierw zapytać czy został on właściwie wdrożony? Oprócz wprowadzenia rozwiązań prawnych zabrakło bowiem faktycznego przygotowania szkoły i jej otoczenia do angażowania uczniów w wolontariat. Dopiero wprowadzenie odpowiednich rozwiązań organizacyjnych na poziomie szkoły, zarządzania oświatą na szczeblach gminnych i powiatowych oraz konkretnych lokalnych społeczności pozwoliłoby systemowi premiowania uczniów za wolontariat pokazać jego możliwy zakres i potencjał odziaływania na młodzież i środowisko w którym funkcjonuje. Wszystko to powinno być wspierane przez rozwiązania organizacyjne i prawne wdrażane także na poziomie ogólnokrajowym.
Niezwykle istotnym elementem jest dostrzeżenie znaczenia wolontariatu szkolnego w podstawie programowej nowego przedmiotu „edukacja obywatelska”. Co istotne założenia do realizacji przedmiotu w szkołach dotyczą także elementów praktycznych, działania, projektów realizowanych przez uczniów. Jest to faktyczna szansa, aby działalność wolontariacką młodzieży dodatkowo wesprzeć i mocniej osadzić w procesie edukacji.
Są miejsca w Polsce gdzie wolontariat szkolny funkcjonuje świetnie i można zebrać setki dobrych praktyk na ten temat. Jest to jednak zwykle zasługą konkretnych nauczycieli z wyjątkową pasją i talentem, świadomych dyrektorów szkół czy sprzyjających warunków stworzonych przez konkretną administrację samorządową. Zawsze są to konkretne, jednostkowe przypadki. Brak jest w tym zakresie powszechnych, systemowych rozwiązań, które pozwoliłyby z organizowanego przez szkołę wolontariatu uczniów wydobyć jego prawdziwy potencjał.
Jakie więc elementy składają się na organizację wolontariatu w szkole? Czym tak naprawdę są „punkty za wolontariat”? Jak szkoła powinna być przygotowana do wykorzystania udziału uczniów w wolontariacie jako świetnego narzędzia wychowawczego? Jak wykorzystać możliwości wolontariatu nieosiągalne dla innych form pracy z uczniami? Co zrobić kiedy w małej społeczności brak jest prężnych organizacji pozarządowych czy instytucji, które zapewniałyby wartościowe oferty wolontariatu dla młodzieży?
„Punkty”, czyli kryteria otrzymywania wpisu na świadectwie
Na świadectwie ukończenia szkoły podstawowej uczeń może uzyskać wpis za szczególne osiągnięcia, w tym za udział w wolontariacie. Zasady otrzymywania wpisu, zgodnie z prawem oświatowym, ustala dyrektor szkoły. W toku rekrutacji do szkół ponadpodstawowych wpis przeliczany jest na trzy dodatkowe punkty dla kandydata. Szczególnie w dużych miastach, gdzie konkurencja do najlepszych szkół jest ogromna te trzy punkty to „być albo nie być” dla ucznia.
Kryteria otrzymywania wpisu na świadectwie w każdej szkole są inne. Zwykle jest to liczba godzin wolontariatu, które uczeń powinien odbyć. W efekcie, w miastach gdzie mamy dziesiątki czy setki szkół, możemy obserwować tyle samo różnych zasad dla uczniów. W Warszawie mierzyliśmy się z licznymi głosami uczniów, rodziców i środowisk szkolnych dostrzegających ten problem. Czemu jeden uczeń otrzymuje wpis na przykład za 30 godzin wolontariatu, a kolega ze szkoły oddalonej o dwie przecznice już tylko za 20? Dobre pytanie.
Zasady przyznawania wpisów powinny być możliwie jednolite
Liczba godzin wolontariatu, które powinien odbyć uczeń powinna być zależna od stanu rozwoju szkół na terenie gminy, powiatu czy miasta oraz tego czy organizacje pozarządowe czy instytucje są w stanie przygotować oferty takiej działalności dla uczniów. O ile 40 godzin w toku nauczania w szkole podstawowej w Warszawie jest absolutnie do osiągnięcia, o tyle w małej gminie, bez odpowiedniego przygotowania, może być już o to znacznie trudniej.
Aby jednak zasady te były sprawiedliwe, powinny obowiązywać wszystkich na danym terenie i w danej społeczności. W związku z zapisami prawa oświatowego nie ma na ten moment możliwości regulowania tej kwestii odgórnie przez władze samorządowe. Każdy dyrektor sam ustala zasady w swojej szkole. Często dotyczą one jedynie liczby godzin, bez jakichkolwiek dodatkowych wytycznych. Efektem tego jest ogromna liczba uczniów i ich rodziców, którzy wiosną w ostatniej klasie szkoły podstawowej rozpaczliwie poszukują możliwości „wyrobienia godzin”, a przede wszystkim uzyskania za to potwierdzenia, które może zostać przedstawione w szkole. Nie ma tu już często miejsca na sens, jakość, a czasem też i uczciwość zaangażowania społecznego uczniów. Ta sytuacja to woda na młyn dla przeciwników premiowania „punktami” wolontariatu w szkole. Warto rozważyć zmiany w prawie oświatowym w tym zakresie i pozostawienie możliwości regulacji tych zasad na konkretnym poziomie władz samorządowych.
Dobre zasady przyznawania wpisu za wolontariat obejmują nie tylko liczbę godzin, ale też to w jakim czasie mają być one realizowane systematycznie w kolejnych latach nauki (np. po 20 godzin w klasie 6., 7. i 8. czyli razem 60 godzin w toku nauczania w szkole podstawowej). Wymuszona systematyczność działań wolontariackich jest sposobem na pokazanie młodym ludziom różnych formy działań społecznych i skłonienie do ich podjęcia kilkukrotnie. To wprost przekłada się na możliwość „oswojenia” z wolontariatem i przedstawienia go nie tylko jako jednorazowej, podjętej z konieczności akcji. To jasne, iż części uczniów to nie przekona, tak samo jak nie wszyscy dorośli angażują się społecznie. Jednak dla części młodych ludzi będzie to okazja do spróbowania wolontariatu, która przerodzi się w satysfakcję, poczucie sprawczości, rozwój czy możliwość wsparcia drugiego człowieka. To właśnie dla nich warto starać się zorganizować wolontariat w szkole jak najlepiej.
Ustalanie wspólnych zasad na przykładzie doświadczeń z Warszawy
Jak więc ustalić te wspólne zasady? Jak wyznaczyć granice liczby godzin, okresu czasu kiedy mają być one zrealizowane przez uczniów, jak ująć w nich indywidualne przypadki? Z pewnością z udziałem wszystkich zainteresowanych stron. W Warszawie w 2023 roku wprowadziliśmy jednolite rekomendacje dla wszystkich szkół podstawowych na terenie miasta dotyczące zasad przyznawania wpisu. Zostały one przekazane dyrektorom szkół jako oficjalna rekomendacja Urzędu m.st. Warszawy. W trakcie 18 spotkań (w każdej w dzielnic Warszawy) omówiliśmy je szczegółowo z dyrektorami i koordynatorami wolontariatu ze wszystkich placówek. Wcześniej zostały one opracowane przez zespół zainteresowanych osób w dzielnicy Białołęka. Udział w pracach brali przedstawiciele Młodzieżowej Rady Dzielnicy, Dzielnicowej Komisji Dialogu Społecznej, Urzędu Dzielnicy, szkół i rodziców. Ponieważ oferta wsparcia szkół w zakresie rozwoju wolontariatu oraz dostęp do współpracujących z wolontariuszami organizacji pozarządowych i instytucji jest na terenie Warszawy podobny, zostały one przeniesione na poziom rekomendacji ogólnomiejskich. Znacząca część szkół przyjęła proponowane rozwiązania. Szkoły otrzymały w pakiecie także materiały wspierające codzienną pracę koordynatorów wolontariatu: spisany regulamin uzyskiwania wpisu, wzór zaświadczenia o udziale w wolontariacie poza szkołą, wzór dzienniczka dla ucznia-wolontariusza i wzór tabeli do zbierania informacji o zaangażowaniu uczniów.
Przygotowanie szkoły do organizacji wolontariatu
Uczniowie mogą odbywać wolontariat indywidulanie poza szkołą, na rzecz szkoły lub organizowany przez szkołę. Kluczowym zagadnieniem jest więc przygotowanie samej szkoły do organizacji wolontariatu dla swoich uczniów i wykorzystania go jako wartościowego narzędzia wychowawczego. Podstawą w tym zakresie jest obecność w szkole koordynatora wolontariatu i funkcjonowanie koła wolontariatu. Sama decyzja o przydzieleniu funkcji koordynatora konkretnej osobie powinna być wypadkową jej kompetencji i chęci, ale też gotowości dyrektora szkoły do wsparcia jej w realizacji zadań. Zwykle funkcję tę pełni jeden z nauczycieli i w związku ze zwiększoną liczbą obowiązków oraz ich specyfiką powinien on mieć szczególne wsparcie. Koordynacja szkolnego wolontariatu to czas, wiedza (np. z zakresu uwarunkowań formalno-prawnych) oraz dodatkowe obowiązki. Może to wiązać się także z pracą poza godzinami funkcjonowania szkoły (późne popołudnia, weekendy) np. w związku z uczestniczeniem wraz z uczniami w akcjach wolontariatu. Koordynator wolontariatu powinien być osobą o dużych umiejętnościach komunikacyjnych, otwartą na kontakt z uczniami, ale też bardzo sprawną organizacyjnie. Te cechy są uniwersalne dla każdego koordynatora wolontariatu, niezależnie w jakim środowisku działa. Wsparcie takiej osoby przez dyrekcję szkoły jest kluczowe. Są to m.in. zgoda i odpowiednie rozliczanie dodatkowych godzin pracy, możliwości udziału w szkoleniach i spotkaniach mających na celu podnoszenie kompetencji i wiedzy czy zapewnienie w szkole atmosfery przychylności dla organizacji aktywności społecznej uczniów i współpraca innych nauczycieli (np. podczas wyjść z młodzieżą). By organizować i inspirować uczniów do działań niezbędne jest dobre środowisko własnej pracy.
Wymaga to dobrego zrozumienia przez środowisko szkolne, czym w procesie wychowania młodzieży może być udział w wolontariacie. Poznanie różnych środowisk, nabycie umiejętności dobrej komunikacji w grupie, praca w zespole to tylko przykłady tego, co tak trudno pokazać młodzieży w tradycyjnie rozumianej szkole i toku nauki.
Szkoła powinna być w stanie przygotować własną ofertę zaangażowania uczniów w wolontariat. Mogą być to działania na rzecz szkoły lub społeczności lokalnej, pokazujące możliwość realnego wpływu młodzież na swoją okolicę. Uczniowie mogą wykonywać przeróżne pożyteczne czynności, od uprzątnięcia przyszkolnego ogrodu po wsparcie potrzebujących seniorów w okolicy. Taka gotowość szkoły i szkolnego koordynatora wolontariatu kluczowe są szczególnie tam, gdzie możliwość działań poza szkołą, w organizacjach pozarządowych czy instytucjach jest ograniczona. Dotyczy to szczególnie małych gmin czy powiatów. Wszystko zależy wtedy od stopnia przygotowania szkoły i kreatywności koordynatora wolontariatu.
Rola administracji samorządowej w wspieraniu wolontariatu w szkołach
Aby wolontariat szkolny mógł się rozwijać niezbędne jest także wsparcie ze strony administracji samorządowej. Oferta szkoleń i podnoszenia kwalifikacji dla nauczycieli powinna obejmować także koordynatorów wolontariatu w szkołach. Opracowywanie wytycznych, materiałów, zbieranie informacji na potrzeby placówek na poziomie powiatu czy miasta, organizacja grupowych szkoleń, byłaby dla szkół znacznym ułatwieniem. Samorząd, który dba o rozwój społeczny młodych ludzi powinien m.in. tworzyć dobre i przyjazne środowisko dla wolontariatu szkolnego. Ważny jest potencjał sieciowania i tworzenia przestrzeni do wymiany dobrych praktyk przez dyrektorów szkół i nauczycieli. W zależności od skali i możliwości danego samorządu może to odbywać się w różnych formach. W dużych miastach cześć zadań związanych z tego rodzaju wsparciem wolontariatu szkolnego może być powierzana w formie zadań publicznych organizacjom pozarządowym. Tak dzieje się w Warszawie. Funkcjonują także instytucje dedykowane wsparciu i rozwojowi nauczycieli. Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjnych i Szkoleń we współpracy z Urzędem m.st. Warszawy organizuje w różnych cyklach szkolenia z zakresu wolontariatu szkolnego. W mniejszych miastach mogą to być formy bardziej bezpośrednie jak na przykład organizacja cyklicznych spotkań. To lokalne sieciowanie może wychodzić poza środowisko szkolne. Może być to okazją do spotkania wszystkich, którzy na danym terenie angażują młodzież w działania społeczne – szkół, organizacji pozarządowych, instytucji, przedstawicieli lokalnego samorządu. Nawiązywanie takich relacji i poznanie środowiska może być dla nauczycieli ogromną inspiracją oraz okazją do nawiązania współpracy i angażowania uczniów w konkretne przedsięwzięcia. Wydarzenia te mogą być także świetną okazją do planowania wspólnych działań. Może to być też dobry sposób na pobudzenie aktywności społecznej.
Zadaniem administracji samorządowej powinno być także rozpoczęcie i udział w procesie wypracowania rekomendacji jednolitych zasad przyznawania wpisu na świadectwie.
Angażowanie uczniów w wolontariat poza murami szkoły
Uczniowie mogą angażować się w wolontariat poza szkołą – w organizacjach pozarządowych, instytucjach publicznych lub innych podmiotach uprawnionych do współpracy z wolontariuszami. Na potwierdzenie swojego udziału w takim wolontariacie powinni przedstawić w szkole stosowne zaświadczenie wystawione przez organizatora wolontariatu. Także w ten sposób mogą zebrać liczbę godzin swojej aktywności wolontariackiej niezbędną do uzyskania wpisu na świadectwie. Niezależnie od motywacji młodych ludzi do udziału w wolontariacie, by było to możliwe, potrzebna jest dobra oferta wolontariatu i gotowość podmiotów zewnętrznych do współpracy z młodzieżą. Te dwa aspekty nie są oczywiste, każdy z nich wymaga przygotowania i otwartości. O specyfice angażowania młodzieży do wolontariatu pisaliśmy wiele w materiałach publikowanych w „bazie wiedzy”. Są to zagadnienia dotyczące wymogów prawnych, zapewnienia bezpieczeństwa młodzieży czy świadomość potrzeb i specyfiki tej grupy wiekowej. Oferta wolontariatu dla szkół może obejmować też otwartość na współpracę z wieloosobowymi grupami. Często są to prace porządkowe czy wsparcie różnego rodzaju wydarzeń, np. imprez sportowych.
Aby organizacje pozarządowe i instytucje były otwarte na współpracę z młodzieżą i umiały ją dobrze organizować, warto tworzyć ku temu sprzyjające warunki. Nie do przecenienia jest tutaj rola wszelkich podmiotów, zarówno wyznaczających kierunki rozwoju społecznego, ale także oferujących realne formy wsparcia i rozwoju działalności społecznej. Może to być lokalny samorząd lub specjalistyczne organizacje pozarządowe. Programy, szkolenia, spotkania i upowszechnianie dobrych praktyk pracy z młodzieżą to bardzo ważny czynnik wspierający rozwój wolontariatu młodzieżowego w społecznościach lokalnych, niezależnie od ich wielkości.
O ile w organizacjach pozarządowych zaangażowanie społeczne, wolontariat są wpisane w codzienne funkcjonowanie większości tych podmiotów, o tyle w przypadku instytucji publicznych nie jest to już tak oczywiste. To (znowu) rola administracji, zarówno na poziomie centralnym jak i samorządowym, która poprzez tworzone polityki rozwoju społecznego i ich kierunki, powinna zachęcać i wspierać instytucje do otwierania się na różnorodne formy współpracy i obecności mieszkańców, w tym na wolontariat. Dotyczy to m.in. takich obszarów jak pomoc społeczna, kultura, sport czy edukacja. Przykładem takiego działania są warszawskie programy rozwoju wolontariatu w instytucjach publicznych. Otwarte na współpracę, a często na współtworzenie swojej oferty z mieszkańcami instytucje publiczne to ważny element budowania społecznego poczucia odpowiedzialności i zaangażowania. Dla młodzieży może to być realny sygnał, że mogą swoje otoczenie współtworzyć i zmieniać dzięki swojej aktywności społecznej. Nic nie uczy nas tak dobrze jak realne działania. W szerszym kontekście wpływa to na budowanie wspólnotowości, integrację społeczną, a co z tym idzie buduje odporność społeczną.
Stworzenie dobrego środowiska dla działalności wolontariatu szkolnego nie jest zadaniem prostym. To temat wielowątkowy, wymagających zaangażowania, zrozumienia jego istoty i podjęcia bardzo konkretnych działań przez wiele podmiotów i osób. Połączenie działań szkoły, lokalnej społeczności i administracji publicznej pozwala w pełni wykorzystywać potencjał dla wolontariatu szkolnego i tego jak dzięki niemu możemy kształtować postawy młodych ludzi i wspierać budowę społeczeństwa obywatelskiego. Jak każdy proces oczywiście i ten wymaga dopracowania poszczególnych działań, ich koordynacji oraz wytrwałości. Efektem może być takie otoczenie, które pozwoli młodym ludziom angażować się w inicjatywy dobre, efektywne, odpowiednie dla ich wieku, które pokażą im prawdziwą wartość działań społecznych i dadzą satysfakcję, a nie jedynie będą sposobem na zdobycie wymaganych „punktów”. Warto się o to postarać!
Marta Dermańska
Centrum Komunikacji Społecznej
Urząd m.st. Warszawy